به گزارش خط رند ۹۱۲ یک پژوهشگر ستاد علوم شناختی با تشریح وضعیت ایران در شاخه علوم کامپیوتر هوش مصنوعی تاکید کرد: آینده هوش مصنوعی در اختیار چین و آلمان است ازاین رو باید با این ۲ کشور ارتباط داشته باشیم.
خبرگزاری مهر-گروه دانش و فناوری: هوش مصنوعی محل تلاقی خیلی از علوم و فنون است که کاربردهای گوناگون و فراوانی در علوم کامپیوتر، علوم مهندسی، علوم زیست شناسی و پزشکی، علوم اجتماعی و… دارد.
بنابر اهمیت حوزه هوش مصنوعی و تأثیرگذاری آن بر زندگی آینده، درصدد برآمدیم تا با دکتر مسعود اسدپور، عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران، پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی و مسئول آزمایشگاه شبکه های اجتماعی دانشگاه تهران گفتگویی داشته باشیم.
این محقق در ابتدا با عرضه نمودار هایی جایگاه ایران را از لحاظ علمی و تولید مقالات، روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر، رتبه بندی کشورهای دنیا بر مبنای مقالات و ارجاعات در علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی شرح داد و همینطور به عرضه راهکارها و چالش ها در جهت پیشرفت و آینده هوش مصنوعی در کشور پرداخت.
متن توضیحات دکتر اسدپور، پژوهشگر ستاد علوم شناختی در زیر آمده است:
جایگاه ایران از قاب هوش مصنوعی
برای تبیین جایگاه هوش مصنوعی در کشور بهتر است اول به جایگاه هوش مصنوعی ایران در دنیا بپردازیم. انتشار مقالات علوم کامپیوتر در خلال سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ با رشد خوبی مواجه می شود و بعد از آن تا سال ۲۰۱۶ با شیب کمی رشد می کند یا گاها مانند سال ۲۰۱۳ کاسته می شود. حرکت بعدی علوم کامپیوتر در کشور ما از سال ۲۰۱۶ اتفاق می افتد و انتشار مقالات در سال ۲۰۱۸ به اوج خود می رسد.
شکل ۱- روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر کشور این نمودار روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر کشور را که در خلال سالهای ۹۶ تا ۲۰۱۸ در ژورنالهای معتبر دنیا انتشار یافته اند نشان داده است.
شکل ۲- روند انتشار مقالات پژوهشگران حوزه های مختلف علوم کامپیوتر کشور
این نمودار روند انتشار مقالات را به تفکیک حوزه های مختلف علوم کامپیوتر نشان داده است که در ابتدای آن حوزه هوش مصنوعی است. همان گونه که از نمودار مشخص است از سال ۲۰۱۶ شیب انتشار مقالات حوزه هوش مصنوعی بیشتر شده و در سال ۲۰۱۸ به بالاترین رشد خود رسیده است.
براساس آمار سایت مرجع رتبه بندی ژورنالها(سایماگو) که در شکل زیر (شکل ۳) آورده شده، ایران در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی از منظر شاخص تعداد مقالات انتشار یافته در ژورنالهای معتبر دنیا از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۸ حائز رتبه ۱۵ در بین کشورهای دنیاست و بالاتر از کشورهایی همچون هلند، ترکیه، سوئد، فنلاند، سوئیس و روسیه قرار گرفته است.
بر این اساس، پژوهشگران ایرانی در خلال سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۸ حدود ۱۰ هزار مقاله در ژورنالهای معتبر دنیا در علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی منتشر نموده اند.
شکل ۳- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر مبنای تعداد مقالات
شکل ۴- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه هوش مصنوعی بر مبنای تعداد ارجاعات
از نظر تعداد ارجاع به مقالات انتشار یافته در خلال سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۸ رتبه ایران با بیشتر از ۷۳ هزار ارجاع به رتبه ۲۲ تنزل پیدا می کند (شکل ۴). تعداد ارجاعات به شکلی کیفیت مقالات را مشخص می کند. مقاله ای که در عمل مورد استفاده پژوهشگران دیگر دنیا قرار می گیرد ارجاعات بیشتری هم کسب می کند.
برداشت ها از محصولات بدست آمده در هوش مصنوعی
اسدپور در مورد محصولاتی که از ریشه هوش مصنوعی نشات گرفته اظهار داشت: برداشت من از محصولاتی که حاصل پژوهشهای صورت گرفته در حوزه هوش مصنوعی به بازار آمده و یا عملیاتی شده این است که رتبه ما نسبت به رتبه نظری کمی پایین تر است و در حقیقت مثل خیلی حوزه های دیگر در حوزه عمل می لنگیم و در عملیاتی کردن محصولات، عقب مانده تریم. معمولا محصولات برآمده از هوش مصنوعی مورد استفاده در کشور ما محصول کشورهای دیگر است و نه حاصل دسترنج خودمان.
وی افزود: دلیل این عقب ماندگی هم برمی گردد به زیرساختهای ضعیف تولید محصول مانند موانع فضای کسب و کار و بخصوص قوانین دست و پاگیر تاسیس شرکتها و ضعف حقوقی در ثبت مالکیت فکری و همینطور ارتباط ضعیف بین دانشگاه و صنعت.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران عنوان کرد: البته این امر در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و تلاش بر این بوده که موانع پیش روی شرکتهای دانش بنیان تا حد زیادی برطرف شود. اما هنوز راه زیادی در پیش داریم.
وی با اشاره به میزان پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی در سالهای اخیر اظهار داشت: به نظرم نتیجه این فعالیتها بویژه فعالیت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در مجموع دست به دست هم داده تا بتوانیم در سالهای اخیر کمی از این عقب ماندگی را جبران نماییم و نتیجه آنرا در پیشرفت سالهای اخیر در بعضی حوزه ها منجمله هوش مصنوعی می توان دید.
شکل ۵- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر مبنای تعداد مقالات منتشره در سال ۲۰۱۸
وی با اشاره به نمودار رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه هوش مصنوعی بر مبنای تعداد مقالات منتشره در سال ۲۰۱۸ اظهار داشت: اگر در همین سایت یاد شده آمار مقالات سال ۲۰۱۸ حوزه هوش مصنوعی را نگاه نماییم رتبه ایران از منظر تولید مقالات از رتبه ۱۵ به ۹ ارتقاء پیدا کرده و از منظر ارجاعات هم از رتبه ۲۲ به رتبه ۱۳ رسیده (شکل ۶) که خبر مسرت بخشی است.
شکل ۶- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر مبنای تعداد ارجاعات سال ۲۰۱۸ اسدپور در ادامه با اشاره به کشورهای قوی و ضعیف در حوزه هوش مصنوعی اظهار داشت: از نظر تعداد مقالات کشورهای چین، آمریکا، هند، انگلستان، ژاپن، آلمان، فرانسه، و ایتالیا از ما جلوتر هستند. همینطور از نظر کیفیت مقالات کشورهای چین، آمریکا، هند، انگلستان، استرالیا، ایتالیا، اسپانیا، آلمان، کانادا، ژاپن، فرانسه و سنگاپور از ما بالاتر هستند.
وی عنوان کرد: ما از منظر شاخص ارجاع به مقالات از کشورهای استرالیا، اسپانیا، کانادا و سنگاپور با وجود بیشتر بودن مقالاتمان، پایین تر هستیم و این یعنی مقالات ما در کارهای علمی دیگر دنیا به نسبت مورد استفاده کمتری دارد.
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران افزود: در مقایسه با کشورهای منطقه خاورمیانه، ایران در سال ۲۰۰۸ نزدیک به ۳۶ درصد مقالات علوم کامپیوتر منطقه را تولید کرده است. با اینکه روند انتشار مقالات افزایشی بوده و همچنان ایران پیشتازی خویش را در منطقه حفظ نموده اما باید توجه داشت کشورهای دیگر منطقه هم به این حوزه توجه کرده اند و سهم درصدی ایران در سالهای بعد از ۲۰۰۸ رو کاهش گذاشته است.
کشورهایی که ایران را در هوش مصنوعی تعقیب می کنند
به گفته وی، باید توجه داشته باشیم که عربستان سعودی، پاکستان، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس در حال تعقیب ایران در این عرصه هستند. عربستان سعودی از نظر تعداد ارجاعات در سال ۲۰۱۸ به دو قدمی ایران یعنی رتبه ۱۵ رسیده و پاکستان هم در رتبه ۱۶ قرار دارد.
شکل ۷- درصد مقالات انتشار یافته پژوهشگران ایرانی نسبت به کل مقالات منطقه و جهان
هوش مصنوعی علم آینده دنیاست
وی با اشاره به اهمیت هوش مصنوعی در کشور اظهار داشت: هوش مصنوعی علم آینده دنیا است. هوش مصنوعی علم مواجهه با مسائل پیچیده و کاربردی با الهام از روش حل مسائل توسط انسان است. این علم به علت فراگیر بودن کاربردهای آن در تمام مصادیق زندگی حایز اهمیت استراتژیک است.
اسدپور تصریح کرد: کشور چین برای سرآمد شدن در این علم برنامه ریزی کرده و مشاهده می شود در سالهای اخیر توانسته از آمریکا پیشی بگیرد.
مسئول آزمایشگاه شبکه های اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به دستاوردهای حوزه هوش مصنوعی از لحاظ تولید محصولات اظهار داشت: دستاوردهای عملی کشور در زمینه هوش مصنوعی به چند دسته « پردازش متن و زبان طبیعی»، «پردازش تصویر و ویدئو»، « پردازش صوت و گفتار»، « رباتیک»، «علوم شناختی»، « تحلیل داده» تقسیم می شود.
پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی معاونت علمی و فناوری در مورد «پردازش متن و زبان طبیعی» اظهار داشت: بیشتر دستاوردهای کشور در حوزه پردازش متن به زبان فارسی، انگلیسی و گاها زبانهایی مانند عربی، فرانسه و آلمانی بوده است(همانند مترجم خودکار زبان فارسی به انگلیسی و بالعکس).
اسدپور درباره «پردازش تصویر و ویدئو» از دیگر شاخه های هوش مصنوعی اظهار داشت: بیشتر دستاوردهای کشور در این عرصه کارکرد مدیریت شهری داشته و در دوربینهای کنترل ترافیک و دوربین پارکینگها مورد استفاده قرار گرفته است.
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران در مورد «پردازش صوت و گفتار» تصریح کرد: دستاوردهای کشور در این زمینه سبب تولید نرم افزارهایی شده که فایلهای صوتی قرائت شده با لهجه های مختلف فارسی را به متن تبدیل می کنند و یا بالعکس متنهای نوشته شده را به صوت تبدیل می کنند.
وی با اشاره به اینکه مهمترین کاربردهای این حوزه در صنعت بویژه خودروسازی و خط تولید کارخانجات مختلف و همینطور کاربردهای پزشکی بوده است، عنوان کرد: همینطور شاخه «علوم شناختی» در هوش مصنوعی در درک کارکرد مغز انسان و نحوه پردازش اطلاعات توسط انسانها و رفتار انسان در مواجهه با مسائل مختلف به کار می آید.
به گفته اسدپور، «تحلیل داده» از دیگر شاخه های هوش مصنوعی نسبت به دیگر حوزه ها وسعت زیادتری دارد و هر جا داده های کلان (داده های با حجم بالا) وجود داشته باشد ناگزیر باید توسط الگوریتم های هوشمند پردازش شود؛ داده های مالی (با کاربردهایی مانند کشف تقلب، پیشبینی بورس) گرفته تا داده های اجتماعی (همانند افکار سنجی، پیشبینی انتخابات، سنجش محبوبیت برندها)، داده های حمل و نقل (مسیریابی هوشمند)، داده های پزشکی (سیستمهای تصمیم یار پزشکی) همچون مثالهای تحلیل داده هستند.
ضرورت تبیین سایر بخش های هوش مصنوعی در کشور
وی با اشاره به طرح هایی که در کشور بیشتر استقبال می شود، اظهار داشت: در بخش دولتی به غیر از حوزه علوم شناختی که به تازگی مورد توجه زیادی قرار گرفته و رباتیک که در مقطع خاصی مورد توجه بود بقیه بخشهای هوش مصنوعی مورد توجه چندانی قرار نگرفته و اهمیت آنها برای آینده کشور تبیین نشده است.
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران بیان کرد: امکان دارد در بعضی مقاطع با عنایت به علاقه برخی مسؤلان، حوزه خاصی با کمی اقبال روبرو شده باشد (مثلا پردازش متون فارسی) اما برنامه ریزی استراتژیکی برای آن حوزه ها صورت نگرفته است. این حوزه نیازمند سرمایه گذاری بنیادین است که قاعدتا باید زحمت آن بیشتر بر عهده دولت بیافتد.
به گفته وی، بخش خصوصی همواره با دید اقتصادی و کوتاه مدت به این حوزه نگاه می کند و طبیعی است که از سرمایه گذاری بنیادی و دراز مدت در این عرصه حذر می کند؛ حتی اگر بخواهد توان اقتصادی آنرا ندارد.
هشدار برای پیشرفت
پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی و فناوری تصریح کرد: اگر موانع تبدیل علم به محصول در کشور ما همین گونه که هست باقی بماند بعید است به آن کشورها برسیم و همواره فاصله ما افزایش خواهد یافت.
وی با عرضه راهکارهایی در زمینه پیشرفت در حوزه علوم شناختی اظهار داشت: نخستین کاری که باید در این عرصه صورت پذیرد توجه استراتژیستهای ما به این حوزه است. استراتژیستهای ما اگر هم به این حوزه توجه کرده باشند از منظر علوم شناختی و جنگهای روانی به این حوزه نگاه کرده اند نه از نظر اقتصادی و افزایش رفاه اجتماعی. یعنی پیشرفت در این عرصه باید به یکی از راهبردهای کشور تبدیل گردد.
ضرورت روشن شدن موتور محرکه در بخش هوش مصنوعی
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: اما پس از آن باید موتور محرکه این صنعت توسط بخش خصوصی روشن شود و لازمه آن برچیدن موانع کسب و کار و رساندن فرآیند ایجاد شرکتهای دانش بنیان به مرحله ای است که یک تیم بتواند همانند اغلب کشورهای دنیا زیر یک هفته فرایندهای ایجاد کسب و کار جدید را طی نماید.
به گفته اسدپور، در کنار آن باید قوانین مالکیت معنوی و کپی رایت هر چه سریعتر تبیین شده و اجرایی شود.
بررسی نقاط ضعف و قوت در هوش مصنوعی
اسدپور افزود: مهمترین ضعف ما در این عرصه (که شاید در حوزه های دیگر کامپیوتر هم همین گونه باشد) عدم وجود تیمهایی است که ابزارهای پایه ای این حوزه را تولید کرده و به صورت متن باز در اختیار دیگر تیم ها بگذارند تا آنها کار را ادامه دهند. به عنوان نمونه ابزارهای پردازش زبان انگلیسی به این علت روز به روز قدرتمندتر می شوند که برخی دانشگاه ها بعد از تولید آن ابزارهای پایه کد آنرا به همراه داده های مورد استفاده به صورت متن باز و البته با رعایت حق و حقوق مولفین در اختیار دیگر تیمهای دنیا قرار می دهند و تیم های دیگر هم از این ابزارها بهره برده و آنرا یک مرحله بهبود می دهند. این ابزارها به مرور تکمیل شده و دانش بدست آمده طی توسعه این ابزارها با هم افزایی منجر به تولید ابزارهای بهتر و بهتر می شوند.
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران عنوان کرد: اما در کشور ما به علت عدم وجود قوانین مناسب مالکیت فکری و وجود نداشتن روحیه انجام امور عام المنفعه (حداقل در حوزه علوم کامپیوتر) از مرحله تولید ابزارهای پایه عبور نکرده ایم. تولید ابزارهای پایه یکی از کلیدی ترین مراحل عبور از مرحله علم و رسیدن به کاربردهای عملی است.
وضعیت ایران از نظر تجهیزات در حوزه هوش مصنوعی
پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی اظهار داشت: به غیر از زمینه هایی همچون رباتیک و پزشکی، در بقیه موضوعات ابزار خاصی غیر از کامپیوتر مورد نیاز نیست. البته به علت حجم اطلاعات و پردازشهای سنگین، نیازمند پردازنده های قوی (مانند GPU) و دیسکهای حجیم هستیم. مشکل اصلی در اینجا تحریم هاست که سبب شده دسترسی به پردازنده های قوی و دیسکهای حجیم با مشکل روبرو شوند.
وضعیت ارتباط ایران با سایر کشورها در زمینه هوش مصنوعی
اسدپور بیان کرد: ما با بعضی از کشورها به صورتهایی همچون مبادله دانشجو و همکاری اساتید و موسسات پژوهشی تعامل می نماییم. ارتباط علمی ما با خود آمریکا که از پیشرو های این حوزه است از نظر سیاسی برقرار نیست اما به صورت تحصیل دانشجویان ایرانی در دانشگاههای آمریکایی برقرار است. این دانشجویان در صورت بازگشت به کشور تجربه گرانقیمتی را به کشور منتقل می کنند.
آینده هوش مصنوعی
پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی معاونت علمی و فناوری در پاسخ به چگونگی آینده هوش مصنوعی در ایران اضافه کرد: به نظر من آینده هوش مصنوعی در اختیار کشورهای چین، امریکا و آلمان خواهد بود و ما باید حداقل با دو کشور چین و آلمان ارتباط تنگاتنگی در این عرصه داشته باشیم.
